Halk Şiiri Özellikleri incelenirken içerik, biçim ve oluşturma şekillerine bakılır. Buna göre üç bölüme ayrılır:

A) Anonim Halk Şiiri
B) Dini-tasavvufi Halk Şiiri
C) Aşık Tarzı Halk Şiiri

AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ ÖZELLİKLERİ

• Din dışı konuları işleyen, âşık denilen “saz şairlerinin” bağlama, cura, tambura eşliğinde söyledikleri şiirlerdir.
• Aşıklar köylerde, yeniçeri ocaklarında, obalarda, kasaba ve şehirlerde usta-çırak geleneği içinde yetişir.
• Anadolu’da 16. yüzyıldan sonra gelişmeye başlamıştır.
• Başlangıçta anonim halk edebiyatının etkisindeyken sonradan Divan edebiyatının etkisi altına girmiştir. Divan edebiyatının etkisinde kalanlar daha çok “kalem şairleri”dir.

NOT: Aşıkların çoğu okur-yazar değildir. Bunlara “halk şairi” ya da “şaz şairi” adı verilir. Ancak eğitim görmüş kültürlü şairler de vardır. Bu şairlere “kalem şairi” adı verilir.

• Bu şairler şiirleri “cönk” adı verilen defterlerde toplamışlardır.
• Dil sadedir, halkın konuştuğu dildir.
• Konular halkın yaşayışından alınır: aşk, ayrılık, doğa gibi
• Başlıca nazım biçimleri koşma, semai, varsağı ve destan; nazım türleri ise güzelleme, koçaklama, taşlama ve ağıttır.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Şiirler genellikle 8’li ve 11’li hece ölçüsüyle söylenmiş; yarım ve cinaslı uyak kullanılmıştır.
• Şairler son kıtada mahlasını (takma ad) söyler. Buna “tapşırma” denir.
• Şiirlerde lirizm hakimdir.
• Aşıkların günümüze kadar gelen atışma geleneği vardır. Aşıkların karşılıklı belirli bir kural doğrultusunda söyleşmelerine “atışma” denir. Ayrıca ustalık göstermek isteyen aşıklar zaman zaman dudaklarının arasına bir iğne koyarak atışırlar. Buna “leb-değmez” denir. (b, p, m, v, f)
  söylemeleri yasaktır.
• 20. yüzyıla doğru önemini yitirmeye başlamıştır.

AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ

1– Koşma:

• Aşık edebiyatının en çok kullanılan nazım biçimidir.
• Eski Türk edebiyatındaki koşukların devamı niteliğindedir.
• Saz eşliğinde özel bir ezgi ile söylenir.
• Milli nazım birimi dörtlük ve hecenin sadece 11’li hece ölçüsüyle (4+4+3 veya 6+5) duraklı söylenen şiirlerdir.
• Birim sayısı 3 ile 5 arasında değişir.
• Uyak düzeni abab/ cccb/ dddb biçimindedir. İlk dörtlüğü xaxa veya aaab biçiminde uyarlanan koşmalar da vardır.
• Şair koşmanın son dörtlüğünde adını ya da mahlasını söyler.
• Koşmalarda sevgi, aşk, doğa, özlem, yiğitlik, ölüm gibi temaları işlenir. Lirik şiirlerdir.
• Koşmaların dili sade, anlatımı yalındır. Ancak kalem şairleri (eğitimli şairler) yer yer yabancı sözcüklere de yer vermişlerdir.
• Koşmanın İslamiyet öncesindeki karşılığı “koşuk”, divan edebiyatındaki karşılığı “gazel”dir.

ÖRNEK

Elâ gözlüm ben bu ilden gideyim 

Zülfü perişanım kal melil melil 

Kerem et aklından çıkarma beni 

Ağla gözyaşını sil melil melil

Yekin ey sevdiğim sen seni düzelt 

Karayı bağla da beyazı çöz at 

Doldur ver bâdeyi bir dahi uzat 

Ayrılık şerbetin ver melil melil

Elvan çiçeklerden sokma başına 

Kudret kalemini çekme kaşına 

Beni unutursan doyma yaşına 

Gez benim aşkımla yâr melil melil

Karac’oğlan der ki ölüp ölünce 

Ben de güzel sevdim kendi halimce 

Varıp gurbet ile vâsıl olunca 

Dostlardan haberim al melil melil

KARACAOĞLAN

Kafiye şeması: abab /cccb / dddb / eeeb

KONULARINA GÖRE KOŞMA TÜRLERİ ( Aşık Tarzı Halk Edebiyatı Nazım Türleri) 

Bir şiirin işlediği içeriğe göre aldığı isme “nazım türü” denir. Koşmalar da işledikleri konulara göre farklı adlar alır.

a) GÜZELLEME: İnsan ve doğa güzelliğini öven koşmalardır. Duygu, coşku ön planda olduğu için lirik şiirlerdir. Bir kişiyi, bir güzeli, bir atı, bir mekanı, bir doğa güzelliğini anlatır. Divan şiirindeki karşılığı “medhiye” dir. En önemli şairi “Karacaoğlan”dır.

ÖRNEK

O yarin açılmış gülü gonceir

Boyu fidan beli gayet incedir

Mutabık fakirce hemen bencedir

İpek poşulumun güneş başlımın

b) KOÇAKLAMA: Kahramanlık, yiğitlik, dövüş ve savaş konusunda söylenen şiirlerdir. En önemli şairleri “Köroğlu” ve “Dadaoğlu” dur. Batı şiirindeki epik şiir türünün karşılığıdır.

ÖRNEK

Benden selam olsun Bolu Beyi’ne

Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır

Ok gıcırtısından kalkan sesinden

Dağlar seda verip seslenmelidir

c) TAŞLAMA: Toplumdaki haksızlıkların, yolsuzlukların; kişilerin beğenilmeyen özelliklerinin alaya alınarak, iğneleyici ve güldürücü bir anlatımla dile getirilen şiirlerdir. Divan şiirindeki karşılığı “hicviye” , modern şiirdeki karşılığı (batı şiiri) ise “satirik şiir”dir. En önemli şairleri Seyrani, Bayburtlu Zihni’dir.

ÖRNEK

Ormanda büyüyen adam azgını
Çarşıda pazarda insan beğenmez
Medres kaçkını softa bozgunu
Selam vermek için kesan beğenmez

Kazak Abdal

d) AĞIT: Acıklı, üzücü bir olayı konu alan şiirlerdir. Doğal afetler, ölüm gibi. Ağıt söyleme işine “ağıt yakma” ağıt söyleyenlere ise “ağıtçı” adı verilir. Ağıt daha çok kadınlar tarafından söylenir. İslamiyetten önceki dönemde karşılığı “sagu”, divan şiirindeki karşılığı “mersiye”dir.

ÖRNEK

Civan da canına böyle kıyar mı
Hasta başın taş yastığa koyar mı
Ergen kıza beyaz bezler uyar mı
Al giy allı balam şalların hani

Hıfzi

2–SEMAİ: Hemen hemen tüm özellikleri ile koşmaya benzer. Koşmadan ayrılan yönleri 8 li hece ölçüsü ile söylenmesi ve kendine has bir ezgiyle okunmasıdır. Semailerde anlatım koşmalara göre daha canlı ve içtendir. En önemli şairleri Karacaoğlan, Erzurumlu Emrah ve Ercişli Emrah tır.

ÖRNEK

İncecikten bir kar yağar

Tozar Elif Elif diye

Deli gönül abdal olmuş

Gezer Elif Elif diye

Elif’in uğru nakışlı

Yavru balaban bakışlı

Yayla çiçeği kokuşlu

Kokar Elif Elif diye

Elif kaşlarını çatar

Gamzesi sineme batar

Ak elleri kalem tutar

Yazar Elif Elif diye

Evlerinin önü çardak

Elif’in elinde bardak

Sanki yeşil başlı ördek

Yüzer Elif Elif diye

Karac’oğlan eğmelerin

Gönül vermez değmelerin

İliklemiş düğmelerin

Çözer Elif Elif diye

Karacoğlan

Kafiye şeması koşma ile aynıdır. Kafiye şeması: abab /cccb / dddb / eeeb

3–VARSAĞI: Aşık edebiyatında Toroslar’da yaşayan Varsak boyunun ozanları tarafından söylenen şiirlerdir. Koşma biçiminde düzenlenir. 8 li hece ölçüsüyle söylenir. Yiğitçe bir edası vardır. Semai den farkı “bre, behey, aman, hey” gibi ünlemlere yer vermesidir. En güzel varsağılar Karacaoğlan’ a aittir.

ÖRNEK

Behey ala gözlü dilber

Vaktin geçer demedim mi

Gözlerin olmus harami

Beller keser demedim mi

Bak su kaşa, bak şu göze

Ciğer kebab oldu öze

Yakasız gömlekler bize

Felek biçer demedim mi

Yüzün bedir kaşın kalem

Nasib olup bir dem görem

Kime razılıktır bu alem

Konan göçer demedim mi

Deryalarda gezer gemi

Sukkedir tutinin yemi

Sürelim devrani demi

Devran geçer demedim mi

Karac’oglan, cömertle

Benim işim yok na-mertle

Kahbe felek bin fendile

Gönlüm alır demedim mi

Karacaoğlan

Kafiye şeması koşma ve semai ile aynıdır: abab / cccb / dddb / eeeb …

4–DESTAN: Aşık edebiyatının en uzun şiiridir. Dörtlükler halinde düzenlenen, biçim bakımından koşma gibi olan fakat ondan daha uzun bir nazım biçimidir. Dörtlük sayısı kimi destanlarda 120’yi bulur. Genellikle 11’li hece kalıbıyla söylenir. 8’li hece kalıbı ile söylenenler de vardır. Aşık edebiyatında koşmaya benzer bir nazım biçimi olan Destanı, anonim edebiyattaki ulusal destanlarla karıştırmamak gerekir. Destanlarda bireysel konular işlenebilecek gibi toplumsal konularda işlenir. Savaş, kahramanlık, doğal afetler, toplumsal yergi gibi konular işlenir.

ÖRNEK

Ey sürüden arkaya kalmış yiğit 

Arkadaşın gitti haydi sen de git 

Bak ne diyor ceddi şehidin işit 

Haydi git evladım uğurlar ola 

Haydi git evladım açıktır yolun 

Zalimlere karşı bükülmez kolun 

Bayrağı çek ön safa geçmiş bulun 

Uğurun açık olsun uğurlar ola. 

Eşele bir yerleri örten karı 

Ot değil onlar dedenin saçları 

Dinle şehit sesleridir rüzgarı 

Haydi git evladım uğurlar ola 

Haydi git evladım açıktır yolun 

Zalimlere karşı bükülmez kolun 

Bayrağı çek on safa geçmiş bulun 

Uğurun açık olsun uğurlar ola 

Haydi levent asker uğurlar ola 

Yerleri yırtan sel olup taşmalı 

Dağ demeyip taş demeyip aşmalı 

Sende ki coşkunluğa er şaşmalı 

Kahraman askerim uğurlar ola 

Haydi git evladım açıktır yolun 

Zalimlere karşı bükülmez kolun 

Bayrağı çek ön safa geçmiş bulun 

Haydi levent asker uğurlar ola 

Haydi git evladım uğurlar ola. 

Mehmet Akif ERSOY

Kafiye şeması koşma ve semai ile aynıdır: abab / cccb / dddb / eeeb …