Türkçede cümleler dört açıdan incelenir.

Yüklemin türüne göre
Öge dizilişine göre
Anlamına göre
Yapısına göre

YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

Cümleler yüklemin türüne göre isim cümlesi ve fiil cümlesi olmak üzere ikiye ayrılır. Cümlenin yüklemi isimden oluşmuşsa isim cümlesi; filden oluşmuşsa fiil cümlesi söz konusu olur.

1. İsim (Ad) Cümlesi

⇒Yüklemi ek eylemle çekimlenen isim soylu sözcüklerle oluşan cümlelere isim cümlesi denir.

• Çok heyecanlı, harika bir geceydi.
• Ellerimin arasında elleri ufacıktı.
• Bence aldığı en güzel kitaptı aldığı.

⇒ İsim cümlelerinde ek fiilin geniş zaman 3. tekil kişi çekimi olan “-dir” düşmüş olabilir.

• Sevmek sadece insanlara mahsus.(mahsustur)
• Bu saatte kesin evde. (evdedir)

⇒Yüklemi; isim ve sıfat tamlamasından, adlaşmış sıfattan, edat grubundan, zamirden oluşan cümleler, isim cümlesidir.

• En korkunç yeri elmacık kemikleriydi. (isim tamlaması)
• Akşamın bu saatlerine dek kalanlar çalışanlardı. (adlaşmış sıfat)
• Şiirleri gece gibidir. (edat grubu)
• Karanlıkta karşıma çıkan oydu. (Kişi zamiri)
• Arkadaşlarım arasında sen başkasın. (Belgisiz zamir)
• Ülkemin her köşesi cennettir. (isim)

⇒ İsim cümlesinde yüklemin olumsuzu “değil” edatı ile yapılır. Bu durumda “değil” edatı kendinden önceki sözle birlikte öge olarak alınır.

• Onu unutmak kolay değildir.

DİKKAT

Fiilimsiler ek eylem alarak yüklem olabilir. Fiilimsiler ad soylu sözcükler oldukları için ,yüklemi fiilimsiden oluşan cümle de isim cümlesidir.

• Bütün amacı hayatı bir şiir gibi yazmaktır.

2. Fiil (Eylem) Cümlesi

⇒ Yüklemi çekimli fiilden oluşan cümleye fiil cümlesi denir. (Çekimli fiil; kişi ve kip eki almış olan fiillerdir.)

• Kocaman bir kamyon yolu kapatmıştı.
• Zaman su gibi akıyor.

⇒ Fiil cümlelerinde yüklem deyimden ve birleşik fiilden oluşabilir.

• Sessizlikte saatin sesi sinirime dokunuyor.
• Uzaktan sessizce gelivermişti yanıma.

⇒ İsim cümlelerinde de fiil cümlelerinde de yüklem basit, türemiş veya birleşik sözcükten oluşabilir.

• Ankara’yı hayatımda ilk kez görecektim. Basit fiil
• Bütün inşaatın etrafı dikenli tellerle gerilmişti.Türemiş fiil
• Kardeşim yanıma oturuverdi. Birleşik fiil
• Ne zaman istersen kapım sana her zaman açıktır.  Türemiş isim

ÖGE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER

Türkçede cümleler özne+tümleç+yüklem diye sıralanır. Ancak kimi zaman yüklem cümlenin başında ya da ortasında bulunabilir, kimi zaman da cümlede kullanılmayabilir. 

Bu bakımdan cümleler, yüklemin yeri açısından üçe ayrılır.

1. Kurallı (Düz) Cümle

⇒Yüklemi cümlenin sonunda olan cümlelerdir.

• Safranbolu’nun tarihi evleri çok ilgi çekiciydi.
• Konunun ayrıntılarını hep beraber tartışabiliriz.

2. Devrik Cümle

⇒ Yüklemi cümlenin sonunda olmayan cümlelerdir.

• Kurutulmuş sebzelerle aram yok benim.
• Uyumuşum maçın ilk yarısını izlerken.

DİKKAT

Devrik cümle anlatımı bozuk cümle değildir.

3. Eksiltili Cümle

⇒ Yüklem kullanılmadığı halde yargı bildiren cümlelere eksiltili cümle denir. Eksiltili cümleler anlatımı bozuk cümle değildir.

DİKKAT

Eksiltili cümle kimi zaman anlamı güçlendirmek amacı taşır. Ayrıca eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta mutlaka konur.

• Hayvanlar koklaşa koklaşa insanlar konuşa konuşa… (anlaşır)
• Sokakta binlerce hayvan, aç,susuz… (yaşıyor)

DİKKAT

İsim cümlelerinde ek filin kullanılmaması cümleyi eksik kılar. Ancak, bu durumda üç nokta kullanılmaz.

• Bu mevsimde buralar çok soğuk. (tur)

ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

Cümleler anlamlarına göre haber, soru ve ünlem cümlesi olmak üzere üçe ayrılır.

1. Haber Cümlesi

Bir yargıyı olumlu veya olumsuz ifade eden cümlelerdir.

A) Olumlu Cümle

⇒ Cümledeki yargının gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu ya da gerçekleşebileceğini bildiren cümlelere olumlu cümle denir.

a) Anlamca ve Biçimce Olumlu Cümle

• Sınıfta kaç kişi vardı.
• Atatürk bir halk adamıydı.

b) Anlamca Olumlu Biçimce Olumsuz cümle

• Gel de bu habere inanma. (inan)
• Ben nasıl affetmem seni. (affederim)

B) Olumsuz Cümle

⇒ Cümledeki yargının gerçekleşmeyeğini, gerçekleşemeyeceğini bildiren cümlelere olumsuz cümle denir.

⇒ Fiil cümlelerinin olumsuzu “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle; isim cümlelerinin olumsuzu ise yapım eki olan “-sız, -siz, -suz, -süz” ekiyle veya ek fiilin olumsuzu olan “değil” edatı ile sağlanır.

• Bugünkü sınava hazırlanamadım. (Olumsuz fil cümlesi.)
• Bunu alacak kadar param yok. (Olumsuz isim cümlesi.)
• Kardeşi, iyi değildi. (Olumsuz isim cümlesi.)

a) Anlamca ve Biçimce Olumsuz Cümle

• Seninle konuşmayacağım artık.
• Ne duygusuzsun?
• Yanında kimse yoktu.

b) Anlamca Olumsuz Biçimce Olumlu Cümle

Ne kızı verir, ne dünürü küstürür. ( vermez, küstürmez)

O, dostun kıymetini ne bilir? (bilmez)

Gel de inan.

2. Soru Cümlesi

⇒ Soru anlamı taşıyan cümlelere soru cümlesi denir. Soru anlamı “neden, nasıl, nerede” gibi soru sözcükleriyle veya “mı, mi, mu, mü” soru ekiyle sağlanır.

• Siz de benim gibi mi düşünüyorsunuz?
• Yarın akşam sinemaya geliyor musun?

DİKKAT

Soru sözcüğü bulunduğu halde bazı cümleler soru anlamı taşımaz.

• Nerede oturduğunuzu bilmiyorum.

DİKKAT

Cevap gerektirmeyen soru cümlelerine sözde soru cümlesi denir. Genellikle ünlem değerinde olan bu
cümlelerde soru işareti veya üsluba bağlı olarak ünlem işareti kullanılır.

• Bu kadar mı güzel olur insan?
• Sana hiç küser miyim!
• Nasıl iyi biri anlatamam!

3. Ünlem Cümlesi

⇒ Ünlem anlamı (şaşma, kızma, sevinme…) taşıyan cümlelere ünlem cümlesi denir. Unlem cümlelerinin sonuna ünlem işareti getirilir.

• Vah vah, yazık oldu!
• Hey, buraya kimler gelmiş!
• Aaa, ne çok kitap almışsın!

⇒Ünlem cümlelerinde vah, eh, hey… gibi ünlemler bulunmayabilir. Ünlem cümlelerinde ünlem anlamı vurguyla sağlanır.

• Çabuk buraya gel!
• Şüheda fışkıracak toprağı sıksan şüheda!

YAPISINA GÖRE CÜMLELER

Cümleler yapı bakımından basit, birleşik ve sıralı olmak üzere üçe ayrılır.

1. BASİT (YALIN) CÜMLE

⇒ Tek bir yargı bildiren cümlelerdir. Tek yüklemi olan cümlelere basit cümle denir.

• Ağaçlar tek tük yapraklarını döküyor.
• Nasıl geçti bunca sene?
• Şiir, gönlümü bir ışık gibi aydınlatır.

DİKKAT

Basit cümleler kısa ya da uzun olabilir.

• Kalktım. (Basit cümle)
• Yatağının kenarından ince bir ışık içeri süzülüyordu. (Basit cümle)

2. BİRLEŞİK CÜMLE

Birleşik cümleler birden fazla yargı bildirir. Bu yargılar, yan cümleciklerle sağlanır. Tek bir yüklemi olup yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Bu cümlelerde asıl yargı temel cümlede, yan yargı ise yan cümlecikte bulunur. (Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan yan cümlelerden meydana gelmiş cümlelere, birleşik cümle denir.)

Temel Cümle: Bir cümlenin yargısı, yani yüklemidir. Temel cümle, genellikle birleşik cümlenin sonunda bulunur.
 

Gülümserken içim ferahladı.
  Yan C.          Temel C.

Yan cümle, birleşik cümleden çıkarıldığında cümle basit cümleye dönüşür.

Gökyüzüne baktıkça / kuşların şarkı söylediğini anımsıyorum. (Birleşik cümle)
     Yan cümlecik                          Temel Cümle

Kuşların şarkı söylediğini anımsıyorum. (Yan cümleciği yok, basit cümledir.)

Yan Cümlecik: Temel cümlenin bir ögesi durumundaki yargılara yan cümlecik denir. Bu yargıları; eylemsi, çekimli eylem veya ekeylem almış isim soylu sözcükler sağlar.

Otobüs Tekirdağ’a varınca gözlerimi açıyorum.
        Yan cümlecik                Temel Cümle

Aniden bastıran yağmur hepimizi ıslatmıştı.
    Yan cümlecik          Temel Cümle

⇒ Yan cümlecik birden fazla olabilir.

Arkadaşlarıyla ders çalışıp / yemek yiyip / eve döndüler.
                          Y. C              Y. C               T.C

DİKKAT

Temel cümle, yan cümlecikle yer değiştirmiş olabilir. Yani yan cümlecik cümlenin başında da bulunabilir.

Gelmiyordu yanıma şarkı söylemekten.
   Temel C.                   Yan C.

Uyandık büyük gürültüyü duyunca.
 Temel C.               Yan C.

Birleşik cümleler:

Girişik birleşik cümle,

Koşullu birleşik cümle,

Ki’li birleşik cümle,

Edatlı birleşik cümle 

İç içe birleşik cümle olmak üzere beşe ayılır.

a) Girişik Birleşik Cümle

⇒ Yan cümleciği fiilimsiyle kurulan cümlelerdir.

• Nasıl yaptığını bilsem ben de yapardım.
• Halbuki bizim sanatımızda biraz kahır çekmek lazım gelir.

DİKKAT: Zarf-fiillerden “-ken” eki isimlere geldiğinde de yan cümlecik kurar.

Çocukken değeri bilinmez zamanın.
  Yan c.

NOT : Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümlecik vardır.

• Kendine has bir konuşuşu, gülüşü, giyinişi vardır.

                                Yan C.    Yan C.   Yan C.

b) Koşullu (Şartlı) Birleşik Cümle

⇒ Yan cümleciği, dilek-şart(-se, -sa) kipiyle çekimlenmiş birleşik cümlelerdir. Bu cümleler koşul anlamındadır. Koşul bildiren yan cümlecik cümlede zarf tümleci görevinde bulunur.

• Acele edersen otobüse yetişirsin. 
• Ne giysem beğenmiyor.
• Bir daha yaparsan fena kızarım.

DİKKAT: “ise” sözcüğü isim cümlelerine geldiğinde cümleye “şart (koşul)” anlamı katmışsa cümle koşullu (şartlı) birleşik cümledir.

• Masumsanız mutlaka ortaya çıkacaktır her şey.

NOT: Koşul anlamı “-sa, -se” koşul kipi kullanılmadan da sağlanabilir. Fakat bu cümleler koşullu birleşik cümle olarak kabul edilmez.

“Bana paramı vermeden bir yere gitmem.” cümlesi koşul anlamlı bir cümledir ancak “-sa, -se” eki kullanılmadığı için, yapı bakımından, koşullu birleşik cümle değildir. Ancak cümlede fiilimsi bulunduğu için girişik birleşik cümledir denilebilir.

c) Ki’li Birleşik Cümle

⇒ “Ki” bağlacı bulunan cümleye ki’li birleşik cümle denir.

• Duydum ki Kıbrıs’ta okuyacaksın.
• Öyle güzel uyuyordu ki uyandırmak istemedim.

d) Edatlı Birleşik Cümle

⇒ Yan cümleciği temel cümleye edatlarla bağlanan cümlelere denir. “gibi” edatı çekimli fiillerle kullanılırsa yan cümlecik oluşturur.

Yan cümlecik “gibi” edatıyla kurulabilir.

• Hiç ölmeyecekmiş gibi yaşar mı insan?

Geri kalanını hatırlayamamış gibi biraz durduktan sonra yeniden başladı şarkıya. (Birleşik cümle)

• Fırtına gibi geçtin buradan. (Basit cümle)

⇒ Yan cümlecik “kadar” edatıyla kurulabilir.

• Ev alacak kadar parası yoktu.

⇒ “mi” edatı getirilerek yan cümlecik kurulur.  “Mi” edatıyla kurulan yan cümlecikler zaman veya koşul bildirir. Dolayısıyla yan cümlecik cümle içinde zarf tümleci görevini yüklenir. Bu tür cümlelere “mi’ li birleşik cümle” de denir.

• İstanbul’a geldiğinde beni mutlaka ara. (Girişik birleşik cümle)
• İstanbul’a geldin mi beni mutlaka ara. (Mi’li birleşik cümle)

e) İç İçe Birleşik Cümle

Yan cümleciği başka bir cümleden oluşan cümlelerdir. Bu cümlelerde cümle içinde cümle söz konusudur. İç cümle, yan cümlecik olarak temel cümlenin genellikle nesnesi görevindedir.

• Sizinle daima çalışabilirim, düşüncesi yanlış.

Bu cümlede iç cümle, temel cümlenin nesnesi durumundadır. İç cümle de kendi içinde bir cümledir:
“Sizinle daima çalışabilirim.”

• Aragon “Mutlu ask yoktur.” der.

Bu cümlede “Mutlu aşk yoktur.” sözü iç cümleyi (yan cümleciği) oluşturur.

3. SIRALI CÜMLE

⇒ Birbirine virgül, noktalı virgül veya bağlaçlarla bağlanan cümlelere sıralı cümle denir.

⇒ Sıralı cümlelerde birbirine bağlanan en az iki cümle vardır.

⇒ Sıralanan cümleler, anlam ilgisiyle birbirine bağlı olduğu için tek cümle olarak değerlendirilir.

• Aniden durdum, etrafta kimsecikler yoktu. (İki cümle virgülle bağlanmış.)
• Sakindi,yalnızdı, kimseye zararı dokunmazdı.(Üç cümle virgülle bağlanmış.)

Sıralı cümleler ortak öge kullanılıp kullanılmadığına göre ikiye ayrılır:

a) Bağımsız Sıralı Cümle

⇒ Sıralanan cümlelerde ortak öge yoktur. Her cümlenin kendine ait öznesi, tümleci, yüklemi vardır.

• Havada bulut yok, şemsiye alma.
• Baktım, yalnız değilsin.
• Etrafa baktım, her yer çiçek açmış.

b) Bağımlı Sıralı Cümle

⇒ Sıralanan cümlelerde bir veya birden fazla ortak öge vardır.

Saatlerden beri yürüyor, düşünüyor (Özne, zarf tümleci ortaktır.)

İnsanları sevmeli, asla kırmamalısın. (Nesne, ortaktır.)

Çocuklara güvenmeli, cesaret vermeliyiz. (Dolaylı T. ortaktır) 

⇒ Sıralı cümlelerde kimi zaman öge eksikliği veya ortak kullanımı anlatım bozukluğuna yol açar.

• Doğayı sevmeli, onu korumalıyız. (Nesne gereksizdir)

4. BAĞLI CÜMLE

⇒ Birbirine “ama, fakat, çünkü, ancak, ve“ gibi bağlaçlarla bağlanan cümlelere “bağlı cümle” denir. Bağlı cümleler, sıralı cümlelerle aynı özellikleri gösterir. Bu nedenle bağlı cümlelere, “sıralı bağlı cümle” de denir.

Kalkıp sırtına hırkasını aldı, bahçeye doğru yürüdü. (Sıralı Cümle)

Kalkıp sırtına hırkasını aldı ve bahçeye doğru yürüdü. (Bağlı Cümle)

Mahallede herkes onu sever, sayardı. (Sıralı Cümle)

Mahallede herkes onu sever ve sayardı. (Bağlı Cümle)

ARA SÖZLÜ CÜMLE

Cümle arasına giren ve cümlenin herhangi bir öğesi olmayan söz, söz grubu ya da cümlelerdir. Ara söz veya ara cümle iki virgül veya iki kısa çizgi arasında bulunur.
Ara söz bir ögenin açıklayıcısı olabildiği gibi, cümle şeklinde de olabilir. Ara söz, bir ögenin açıklayıcısı olduğunda o ögeyle birlikte alınır. Ancak bir ögenin açıklayıcısı değil de bir cümle şeklindeyse ara söz, cümle dışı unsur olarak kabul edilir.

En çok sevdiği arkadaşı, Ali, onu aramamıştı bile.

İstanbul’a – o çok sevdiğim şehre – gitmeye can atıyordum.