⇒ Yüklem görevindeki fiilin nesne ve özne ile kurduğu ilişkiye “fiil çatısı” diyoruz.

⇒ Fiilde çatı konusuna geçmeden önce “cümlenin ögeleri, fiiller ve ekler” konularını bilmemiz gerekiyor. Çünkü “fiilde çatı” konusunu incelerken;

1) Önce yüklemi bulur,

2) Bulduğumuz yüklemin isim cümlesi mi, fiil cümlesi mi olduğunu belirler,

3) Yüklemin fiil olduğunu belirlersek cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisi inceleriz.

İsim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.

• Mutsuzluğu, mutluluğa çeviren zihindir. (isim cümlesi)
• Güzel olan sevgili değildir, sevgili olan güzeldir. (isim cümlesi)
• Düşlemek bilmekten daha önemlidir.  (isim cümlesi)

A) NESNE YÜKLEM İLİŞKİSİ

1.GEÇİŞLİ FİİL 

⇒ Nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir.

⇒ Yükleme sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına yanıt alabiliyorsak fiil geçişlidir.

⇒ İş (kılış) fiilleri geçişli fiillerdir.

• Rotanızı, geçen her geminin ışığıyla değil yıldızlara göre ayarlayın.

      (neyi ayarlamak? → rotanızı → nesne aldı, geçişli)

• İnsan parasını kaybedince fakir,

       Özgürlüğünü kaybedince esir,

       Aşkını kaybedince şair olurmuş. 

• Seni bulmaktan önce aramak isterim.

        Seni sevmekten önce anlamak isterim.

        Seni bir yaşam bitirmek değil de,

        Sana hep hep yeniden başlamak isterim.

NOT

Fiilin başına “Onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı oluyorsa geçişlidir.

• (onu) yaz- 
• (onu) boya-
• (onu) sev-

DİKKAT

Bir cümlenin geçişli olabilmesi için cümlede nesnenin kullanılması şart değildir. Önemli olan fiilin nesne alabilmesidir. Yani bazı fiiller geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmayabilir.

• Buraya bakmazsan fark edemezsin. (neyi fark edemezsin? → Onu; cümlede nesne olmadığı halde fiil geçişlidir.)

2.GEÇİŞSİZ FİİL 

⇒ Nesne alamayan fiillerdir.

⇒ “ne, neyi, kimi” sorularına yanıt vermezler.

⇒ Oluş ve durum fiilleri geçişsiz fiillerdir. Çünkü nesne almazlar.

• Sonbahar geldi yapraklar sarardı.
• Gökyüzü sana bakıyor hasretle.
• Dün akşam sessizce geldi.
• Kimsesizlere her zaman yardım ediyordu.
• Buradaki araçlar birbirine çok yakın park edilmiş.

“onu” sözcüğü geçişsiz fiillere getirilemez. Cümleyi “onu” sözcüğü ile birlikte okuyarak cümledeki eylemin geçişli olup olmadığını kolayca anlayabiliriz.

• Dünden beri evde (onu) bekliyorum. (geçişli)
• Herkes bahçede (onu) oturuyor. (geçişsiz)

DİKKAT: Türkçede bazı eylemler yeni anlamlar kazanarak hem geçişli, hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir. Bir cümledeki eylemin geçişli olup olmadığı sorulduğunda sadece eylemi değil, cümleyi bütünüyle okumak gerekir.

• Akşam mahallede boş boş gezdim. (geçişsiz)
• Hafta sonu Ayasofya’yı gezdik. (geçişli)

Not: Bazı kaynaklarda “oldurgan” ve “ettirgen”  fiiller diye bir sınıflandırmaya yer verilmez ve fiiller, nesneleri bakımından sadece  “geçişli” ve  “geçişsiz” olarak incelenir.

3. OLDURGAN FİİL 

⇒ Geçişsiz fiillerin “-r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak geçişli duruma gelmesine oldurgan fiil (eylem) denir.

		Geçişsiz Fiil	Oldurgan Fiil
ağla	-t      →	onu ağladı    →	onu ağlattı
kız	-dır   →	onu kızdı      →	onu kızdırdı
bit	-ir     →	onu bitti       →	onu bitirdi

• Çocukları saatlerce güldürdü.
• Orhan Veli şiirde yeni bir akım başlatmıştı.
• Masanın üzerindeki formları doldurdu.
• Kocaman adam çocukları korkutmuş.

4. ETTİRGEN FİİL 

⇒ Geçişli yani nesne alabilen fiillerin “-r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak geçişlilik durumunun arttırılmasına ettirgen fiil denir.

• Yeni gelen müdür eskisini aratmadı. (ettirgen)
• Başından geçenleri teker teker anlattı. (ettirgen)

⇒ Ettirgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde,  özne işi yapan değil başkasına yaptırandır.

		Geçişli Fiil	Ettirgen Fiil
boya-	-t      →	onu boyadı    →	onu boyattı
kır-	-dır   →	onu kırdım  →	onu kırdırtım
iç-	-ir     →	onu içmiş     →	onu içirmiş

• Bu konuyu kurumdakiler inceleyecek. (geçişli) → Bu konuyu kurumdakiler inceletecek. (ettirgen)
• Adam öldü (geçişsiz)  →  Adamı öldürdü. (oldurgan)
• Şehrin ortasından yol geçiyorlar.(geçişsiz)  →  Şehrin ortasından yol geçiriyorlar. (oldurgan)
• Pazardan meyveleri aldım. (geçişli)  → Pazardan meyveleri aldırttım. (ettirgen)
• Otobüs durdu.(geçişsiz) →  Otobüsü durdurdu  (oldurgan)

NOT: Geçişli bir fiilin birden fazla çatı eki almasıyla oluşan fiile “katmerli ettirgen fiil” denir.

• Çocuğu dövdürttü. (Katmerli ettirgen)

B) ÖZNE YÜKLEM İLİŞKİSİ

1.ETKEN FİİL 

⇒ Fiillerde bildirilen işin kim tarafından yapıldığı belli ise etken çatılıdır.

⇒ Gerçek özne vardır. 

“Gizli özne de gerçek öznedir.”

⇒ YÜKLEM‘e  →  KİM? NE? soruları sorularak bulunur.

• Goethe, bu şiirleri bir sohbet sırasında “İçsel hallerin günlüğü” olarak tanımlar. (kim …olarak tanımlar → Goethe)
• İnsan aklın sınırlarını zorlamadıkça hiçbir şeye ulaşamaz. (kim → insan)
• Öfke ve nefreti değil, sevgiyi miras bıraksın çocuklarına. (kim miras bıraksın → o → gizli özne)
• Hayatınızı düzenlemeye kalbinizden başlayın. (kim → siz → gizli özne)

Oluş bildiren fiiller de etken kabul edilir.

• Adamın elleri buruşmuştu. (ne buruşmuştu? → adamın elleri → etken)

2. EDİLGEN FİİL

⇒ Fiillerde bildirilen yargının kim tarafından yapıldığı belli değildir. Bu durumda nesne görevini üstlenen sözcük, özne görevindedir yani “sözde özne”dir.

⇒ Edilgen çatılı fiiller “-(ı)l” veya “-(ı)n” ekini alır.

⇒ Edilgen çatılı fiiller nesne almadığı için geçişsizdir.

⇒ Edilgen çatılı fiillerde başkası tarafından yapılma anlamı vardır.

• Çevreciler herkesi fidan dikmeye davet etti. (etken)

          Özne                                            Yüklem

• Herkes fidan dikmeye davet edildi. (edilgen) (kim tarafından davet edildi belli değil)

        Sözde Özne                     Yüklem

NOT: Edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne “……..tarafından” sözcüğüyle veya “-ce, -ca”  ekiyle belirtilirse böyle öznelere “örtülü özne” denir. Cümlede zarf tümleci görevindedir. Edilgen çatılı fiillerin bulunduğu cümlelerde örtülü özne var ise o fiil yine de edilgendir.

• Sokaklar görevlilerce temizlendi.
• Çocuk, annesi tarafından yıkanmış.

3. DÖNÜŞLÜ FİİL

⇒ Özne hem işi yapan hem işten etkilenendir. Kendi kendine yapılma anlamı vardır.

⇒ Özne gerçek öznedir.

⇒ Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.

⇒ Fiile “-l, -n” ekleri getirilerek yapılır. 

• Ona söylediklerim içim alındı.
• Annem, beni görünce sevindi.
• Törene konuşmacı olarak katıldı.
• Üniversiteyi kazandığımı duyunca çok sevindim.
• Dayım, annemlerin yanından ayrıldı.
• Haberi duyunca hemen telefona sarıldı.
• Duru, öğretmenine sarıldı.
• Kızlar,mezuniyet balosu için süslendi.

DİKKAT:

Edilgen ve dönüşlü fiilleri karıştırmayalım.

• Hayatın koşturmacasına kapıldı.     → dönüşlü
• Dağıtılan hediyeler havada kapıldı. →  edilgen 

4. İŞTEŞ FİİL

⇒ Fiilde belirtilen işin birsen fazla özne tarafından yapıldığını gösteren fiillerdir.

⇒ İşteş çatılı eylemler “-ş, -leş” ekini alır.

⇒ İşteş çatılı fiillerin gerçekleşmesi için birden fazla özne olması gerekir. İşteş eylemlerde özne tekil bile olsa yüklemin bildirdiği iş, birden fazla kişi gerektirir.

⇒ İşteş fiiller öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır:

Karşılıklı Yapma

• Senle başka bir yolda
  Karşılaştık sonunda
• Çocukluk arkadaşıyla mektuplaşıyor.
• Eğitimiyle ilgili aldığı kararları ailesiyle paylaştı.

Birlikte Yapma

• Dağların eteklerine doğru koyunlar kaçıştı.
• Hepsi içeride ağlaşıyor.
• Çocuklar kağıt helvacıyı görünce başına üşüştüler.

NOT

“barış-, savaş-, güreş” gibi sözcüklerde işteşlik eki bulunmamasına rağmen anlam olarak işteştir.

• Dostlar sonunda barıştı.

NOT

“-leş ve -ş” eki her zaman işteşlik anlamı katmaz. 

• Bu sene işler epeyce zorlaştı. (etken)
• Her geçen sene biraz daha gençleşiyor. (etken)
• Öğrenciler sınava zor yetişti. (etken)

ÖRNEK SORULAR

Soru 1:Nesne alıp almadıklarına göre fiiller “geçişli” ve “geçişsiz” diye ikiye ayrılır. Neyi ve kimi sorularına cevap veren fiiller geçişli, bu sorulara cevap vermeyenler geçişsizdir.

Bu tanıma göre aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?

A) Onun sözlerine, arkadaşı sinirli sinirli gülüyordu.

B) Çocuklar, hava güzel olursa yarın maça gidecekler.

C) Babasıyla İstanbul’a gideceğine çok seviniyor.

D) Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz?

E) Televizyondaki yeni diziyi izliyor musunuz?

(1987-ÖSS)

Çözüm:

Seçenekleri incelediğimizde A’da “gülmek”, B’de “gitmek”, C’de “sevinmek”, D’de “gelmek” eylemlerinin “neyi” ve “kimi” sorularına cevap vermediklerini görüyoruz. E’de ise “izlemek” eyleminin bu sorulara “Televizyondaki yeni diziyi” söz öbeğiyle cevap verdiğini görüyoruz.

Cevap E

Soru 2:

Yüklemi geçişli fiil olduğu halde nesne kullanılmamış cümle, aşağıdakilerden hangisidir?

A) Dikkatli bakmayınca fark göremezsiniz.

B) Dikkatli bakmayınca fark bulamazsınız.

C) Dikkatli bakmayınca farkına varamazsınız.

D) Dikkatli bakmayınca farkında olamazsınız.

E) Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

(1987-ÖYS) 

Çözüm:

Seçenekleri incelediğimizde A’da “görmek” ve B’de “bulmak” eylemlerinin “fark” nesnesini aldığını görüyoruz. C’de “farkına varmak” ve D’de “farkında olmak” eylemlerinin “neyi, kimi” sorularına cevap vermediğinden geçişsiz olduğunu görüyoruz. E’de “fark etmek” eyleminin “neyi, kimi” sorularına cevap verdiği, yani geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmadığını görüyoruz.

Cevap E

Soru 3:

(I) İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizliğini, bilge dalgınlığında sürdürür zamanın akışı içinde. (II) Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaşamını. (III) Dağlar vardır, yüreğinden eski uygarlıklar gülümser çağımıza. (IV) İşte bundan dolayı birçok efsaneyi bağrında yaşatır bizim Anadolu dağları. (V) Anadolu’nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır bize.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi, çatısı bakımından geçişsizdir?

A) I.   B) II.   C) III.   D) IV.   E) V.

(2005-ÖSS)

Çözüm:

Parçadaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde; I.de Neyi sürdürür? “sessizliğini”, II.de Neyi söyler? “türküsünü”, IV.de Neyi yaşatır? “birçok efsaneyi”, V.de Neyi anlatır? “Anadolu’nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları” nesnelerini görüyoruz. III.de Neyi gülümser? sorusuna cevap alamadığımızdan “gülümsemek” eyleminin geçişsiz olduğunu görüyoruz.

Cevap C