SES BİLGİSİ 

Türkçede sekizi ünlü (sesli), yirmi biri ünsüz (sessiz) 29 harf vardır.

• Türkçede a, ı, o, u, e, i, ö, ü olmak üzere sekiz ünlü vardır: Bunlardan a, ı, o, u kalın ünlüleri; e, i, ö, ü ise ince ünlüleri oluşturur.
• Türkçede bulunan 21 ünsüzden f, s, t, k, ç, ş, h, p sert ünsüzleri; b, c, d, g, ğ, j, I, m, n, r, v, y, z ise yumuşak ünsüzleri oluşturur.

SES UYUMLARI

1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU ( Kalınlık – İncelik Uyumu)

Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için büyük ve küçük ünlü uyumuna bakmamız gerekiyor. Dilimizde bir sözcük ince (e, i, ö, ü) ünlüyle başlıyorsa yine ince (e, i, ö, ü) bir ünlüyle; kalın ünlüyle (a, ı, o, u) başlıyorsa kalın ünlüyle (a, ı, o, u) devam etmelidir. 

〉 〉 Kalın ve ince kelimeleri büyük ünlü uyumuna uyar. Bu iki kelimeden kuralı rahatlıkla hatırlayabilirsiniz.

• -yor, ki, -ken, -leyin, -(i)mtırak, -gil ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz.

Geliyor, sonraki, yaparken, sabahleyin, mavimtırak, halamgil

• Bazı sözcükler zamanla değişime uğradığından büyük ünlü uyumuna uymasa da Türkçedir.

Anne (ana), kardeş (karındaş), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı)

• Birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.

tavukgöğsü, hanımeli, devetabanı, …

2. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

Türkçe bir sözcükte düz ünlüleri (a, e, ı, i) düz ünlüler; yuvarlak ünlüleri (o, ö, u, ü) ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz- geniş (a, e) takip eder.

KÜU.’ya uyanlar:

a → a, ı (takar, alır)	o → u, a (omuz, oya)
e → e, i (geçer, gelir)	ö → ü, e (ölçü, ördek)
ı → ı, a (kılıç, kısa)	u → u, a (uzun, ufak)
i → i, e (ilik, ince)	ü → ü, e (ütü, ürkek)

KÜU.ya uymayanlar:

etüt	doktor
komplo	bornoz
komik	avuç
kumpir	efor

NOT: Türkçede o, ö ünlüleri sadece ilk hecede bulunur. Dolayısıyla “televizyon, radyo, banyo” gibi sözcükler Türkçe değildir.

SES OLAYLARI

SES DÜŞMESİ

Türkçede sözcükler ek aldıklarında ya da türetilirken ses düşmesine uğrar. Ses düşmelerinde, düşen ses ünlü ise ünlü düşmesi; ünsüzse ünsüz düşmesi söz konusu olur.

1. ÜNSÜZ DÜŞMESİ

⇒ Sonunda “k” ünsüzü bulunan kimi sözcükler, “-cik, -cek” eklerini aldığında sondaki “k” sesi düşer. Aşağıdaki sözcükler türetilirken ünsüz düşmesine uğramıştır.

• küçücük > küçük-cük
• çabucak > çabuk- cak
• sıcacık > sıcak-cık
• ufacık > ufak-cık
• sağlıcak > sağlık-cak

⇒ Kimi birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi görülebilir.

• ast-teğmen > asteğmen

⇒Bazı isimler fiil yapım eki “-l” sesini alırken sondaki “-k” sesi düşer.

• küçük > küçülmek
• alçak > alçalmak
• yüksek > yükselmek
• ufak > ufalmak

2. ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

⇒ Son sesinde dar ünlü bulunan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldığında ünlü düşmesine uğrar.

• ağız > ağzı
• akıl > aklı
• alın > alnı
• asıl > aslı
• bağır > bağrı
• keyif > keyfe
• böğür > böğrü
• zihin > zihni

⇒ Kimi sözcükler yapım eki aldıklarında ünlü düşmesine uğrar.

• ayrım > ayır-l-m
• kavruk > kavur-u-k
• kavşak > kavuş-ak
• buyruk > buyur-u-k
• kıvrık > kıvır-ı-k
• savruk > savur-u-k
• yumurtlamak > yumurta-la-mak
• sararmak > sari-ar-mak
• kararmak > kara-ar-mak

Yardımcı fiillerle kurulan birleşik sözcüklerde de ünlü düşmesi görülebilir. Bu durumda unutmayalım ki ses olayı görüldüğü için bu birleşik fiiller bitişik yazılır.

• emir+ etmekく emretmek
• zikir+ etmek く zikretmek
• kahır+olmak く kahrolmak
• kayıp+olmak く kaybolmak
• hamit+ olmakく hamdolmak

⇒ Kimi birleşik sözcüklerde de ünlü düşmesi görülür.

• Cumartesi > cuma+ ertesi
• Sütlaç > sütlü + aş
• Nasıl  > ne + asıl
• Niçin  > ne + için
• Bura > bu + ara
• Şura > şu + ara

SES TÜREMESİ

Türkçede sözcükler çekimlenirken veya türetilirken, sözcüğe yeni bir ses eklenmesi olayına ses türemesi denir. Kimi sözcükler ek aldıklarında sözcükte ses türemesi görülebilir. Türeyen ses ünlü ise ünlü türemesi; ünsüzse, ünsüz türemesi söz konusu olur.

1. ÜNLÜ TÜREMESİ

⇒ “-cık, -cik” ekini alan kimi isim soylu sözcüklerde, kökle ekin arasına bir ünlü girer.

• genç +cik > gencecik
• bir+ cik > biricik
• dar +cık > daracık
• az+ cık > azıcık

⇒ Pekiştirme bildiren sözcüklerde de ünlü türemesi görülebilir:

• sapasağlam
• güpegündüz
• çepeçevre
• yapayalnız

2. ÜNSÜZ TÜREMESİ

⇒ Bazı birleşik fiillerde ünsüz türemesi görülür.

• his + etmek > hissetmek
• zan + etmek > zannetmek
• ret + etmek > reddetmek
• af + etmek > affetmek

⇒ Kaynaştırma harfleri (Koruyucu ünsüz) olan “y, ş. s, n” de ünsüz türemesi olarak değerlendirilir.

KAYNAŞTIRMA HARFLERİ

⇒ Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten bir kelimenin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde iki ünlünün arasına “n, s, ş, y” (YaŞaSıN) harflerinden biri getirilir. Bu harflere kaynaştırma harfi veya yardımcı ses; bu olaya ise kaynaşma veya kaynaştırma denir.

• su-y-u
• ne-y-i
• kapı-y-a
• oda-s- ı
• pencere-s-i

DÍKKAT :

“idi, imiş, ise, ile” ünlüyle biten sözcüklerle kullanıldıklarında, baştaki “i” ünlüsü düşer ve araya “y” kaynaştırma harfi girer.

• sevimli i-di >sevimliydi
• düşünce ile > düşünceyle
• akıllı i-miş > akıllıymış

SORU

Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde kaynaştırma harfi kullanılmamıştır?

A) Şunları dolaba bırakabilir misin?
B) Köşeyi dönünce tam karşındaki dükkan.
C) Elbiselerini kuru temizlemeye bıraktım.
D) Pencerenin etrafını temizler misin?
E) Kadının elindekileri almak için uzandı.

CEVAP

Kaynaştırma harfleri (koruyucu ünsüzler) y, ş, s, n ünsüzleridir. E seçeneğinde “kadın” sözcüğü “-ın” tamlayan eki almıştır, burada kaynaştırma harfi yoktur. Doğru seçenek E’dir.

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (ÜNSÜZ DEĞİŞMESİ)

⇒ Türkçede sert ünsüzlerden “p – ç – t – k” ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak “b – c – d – g” ye dönüşür. Bu kurala ünsüz yumuşaması ya da ünsüz değişimi  adı verilir. 

ilaç → ilac-ı
murat → murad- ı
dolap → dolab- a

DİKKAT:

⇒ Sert ünsüzlerle biten bir özel isme, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüz söyleyişte yumuşar ancak özel ismin yazımı değişmez.

• Sinop’un, Ahmet’e, Nurullah Ataç’a, Ali Canip’in

⇒ Bazı yabancı kökenli sözcüklerde ünsüz yumuşamasi görülmez.

• Hukuku, bankın, karta, kotu, sanata, parki, serveti…

⇒Kimi sözcükler türetilirken ünsüz yumuşamasına uğrar.

• Gece (geç-e)
• Gücenmek (güç-e-n-mek)
• Ağarmak (ak-ar-mak)

ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ (ÜNSÜZ BENZEŞMESİ)

⇒ Türkçede “f, s, t, k, ç. ş, h, p” sert ünsüzleriyle biten bir sözcüğe “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek gelirse ” d, g” sesleri sertleşir ve “ç, t, k” ye dönüşür.

• sınıf-dan → sınıftan
• sabah- cı → sabahçı
• ağladık-ca → ağladıkça
• bit-gin → bitkin

N-M DEĞİŞİMİ (N-M BENZEŞMESİ)

⇒ Türkçede “b” kendisinden önce gelen “n” ünsüzünü “m”ye dönüştürür.

• “sünbül” değil “sümbül”
• “tenbih” değil “tembih”
• “saklanbaç” değil “saklambaç”
• “dolanbaç” değil “dolambaç”
• “anbar” değil “ambar’
• “canbaz” değil “cambaz”
• “çarşanba” değil “çarşamba”
• “cünbüş” değil “cümbüş”
• “penbe” değil “pembe”
• “tenbel” değil “tembel”
• “tonbul” değil “tombul”

ÜNLÜ DARALMASI

⇒ Türkçede “a – e” geniş ünlüleri ile biten fillere “-yor” eki getirildiğinde, fiilin sonundaki geniş ünlüler daralarak “ı – i – u – ü” dar ünlülerine dönüşür. Bu kurala ünlü daralması denir.

• iste-yor > istiyor
• bekle-yor > bekliyor
• atla-yor > atlıyor
• başla-yor > başlıyor

⇒Zaman eki olan “-yor” ekinin daraltıcı etkisi olumsuzluk eki olan “-ma-/-me-“yi de etkiler.

• bekleme-yor > beklemiyor
• atlama-yor > atlamıyor
• başlama-yor > başlamıyor
• isteme-yor > istemiyor

⇒ Kaynaştırma harfi olan “-y” sesinin daraltıcı etkisi konuşma dilinde kalır, yazıda kullanılmaz.

     Yanlış yazım     Doğru yazım

• istiyen               isteyen
• bekliyen           bekleyen
• atlıyan              atlayan
• başlıyan           başlayan

⇒Kaynaştırma harfi olan “- y” harfinin daraltıcı etkisi yazıda sadece bir iki örnekte karşımıza çıkar.

• diyen > de-y-en
• yiyen > ye-y-en
• niye > ne-y-e

SORU

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması yoktur?

A) Okula giderken her gün bu yoldan geçiyoruz.
B) Değerli sanatçı yıllarca bu sahnede oynuyordu.
C) Çantamızdaki yiyeceklerin bir kısmı bozulmuş.
D) Banyodan sonra saçlarını havluyla kuruluyor.
E) Sana söylüyorum neden beni dinlemiyorsun?

Çözüm : B’de “oynuyor” fiili “oyna-yor”, C’de “ye-mek fiilinden yi-yecek”, D’de “kuruluyorum” fili “kurula-yor” şeklinde olduğundan bu filler, E’de “dinlemiyorsun” fiili ” dinleme-yor” ünlü daralması görülen fiillerdir. A’de ise “geçmek” fiili “geç-i-yor-uz” şeklinde ayrıştırıldığında ünlü daralmasınin söz konusu olmadığı görülebilir. Doğru cevap A ‘ dır.

ÜNLÜ DEĞİŞİMİ

I. ve II. tekil kişi zamirleri yönelme ekini aldığında bu zamirlerin ünlüleri değişir.

• ben -e > bana
• sen -e > sana

ULAMA

⇒ Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde iki sözcük birbirine bağlanarak okunur.

• Ünsüzler ünlülerle karşı karşıya.
• Çarşıdan üç ekmek aldım.
• Barış Akarsu’yla konser verdi.

⇒ Söyleyişle ilgili bir ses olayıdır.

⇒ Ulama yaparken, sözcükler arasına hiçbir noktalama işareti konulmaz.

• Uzun, ince bir yoldayım. (“Virgül” olduğu için ulama yoktur.)

SORU

Derken bir düdük (I) öttü (II) ansızın

Bembeyaz (III) gemi (IV) gitgide (V) ufaldı

Korkunç (VI) yalnızlığıyla (VII) baş başa

Rıhtımda bir (VIII) adam kaldı

Bu dizelerdeki numaralanmış yerlerin hangilerinde ulama vardır? (2006 Ed.Sos)

A) I. ve VIII.      B) II. ve V.     C) III. ve VI.    D) IV. ve VII.     E) V. ve VII.

Çözüm:  (düdük – öttü) ve (bir – adam) sözcükleri arasında ulama yapılabilir. Cevap A 

SÖZCÜKTE VURGU

⇒ Bir kelime veya kelime grubunda, bir hecenin; bir cümlede ise bir kelimenin diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesine “vurgu” adı verilir. Vurgulu hece ya da kelime, diğer hece ya da kelimelere göre daha baskılı ve şiddetli bir söylenişe sahiptir.

1. Türkçede vurgu genellikle son hece üzerinde bulunur.
   

• baba, insanlık, araştırma, dolap

2. Vurgu, yer adlarında ilk hecede bulunur.
   

• Konya, İzmir, Türkiye

3. “-istan” ile biten coğrafi adlarda vurgu son hece üzerindedir.
   

• Türkistan, Hindistan, Yunanistan

4. Türkçe asıllı olmayan şahıs adlarında vurgu son hecede bulunur.

• Osman, Hüseyin;  Balzac, Zweig

5. Ekler, genellikle sözcük sonlarındaki vurguyu kendi üzerlerine çeker.

•    Bahar – bahara
•    ev – evimiz
•    kadın – kadından

6. Ünlemlerde vurgu ilk hece üzerindedir.
   

•      Aferin! İmdat! Aman!

8. Olumsuzluk eki (-ma / -me) vurguyu kendinden önceki heceye kaydırır.
   

• İstemedim, gelme, sormadın

9. Geniş zamanın olumsuzu olan -maz/-mez vurguyu kendi üzerine çeker.

• gelmezsin, yapamazdık; istemem, konuşmam

10. Soru edatı “mı, mi, mu, mü” vurguyu kendinden önceki sözcüğün son hecesine atar.
   

• Yazıyor musun?
     
• Konuşacak mıyım?

11. Küçültme anlamı veren “-ca, -ce, -ça, -çe” vurguyu kendi üzerine çeker.
   

• Güzelce bir kızcağızdı
• Yavaşça yaklaştım yanına.
     

⇒ Küçültme anlamı yoksa vurgu, “-ca, -ce,-ça,-çe” ekinden önceki hece üzerindedir,

• İngilizce düşünüp yazalım. (“dil” anlamı)
• Boyunca kızı vardı. (“kadar” anlamı)

12. Ek fiil ekleri (-di, -miş, -dir, -se ve geniş zaman ekleri) nin kullanıldığı kelimelerde vurgu, ekten önceki hecededir.

• güzeldir, benimdi, gücenmişmiş, yapmışsa

13. “idi” sözünün ekleşmesinden kaynaklanan ek fiilin görülen geçmiş zaman çekimi“-di” ekinin kullanıldığı kelimelerde vurgu, ekten önceki hecededir.

• gelecekti, belliydi

14. Zarfların çoğunda vurgu ilk hecededir.

• yarın, sonra, yine, şimdi 

15. Soru kelimelerinde vurgu ilk hecededir.

• nerede? nasıl? niçin? hangi? kimde? 

Not:  Tek heceli sözcüklerde vurgu aranmaz.