Varlıkları, kavramları ya da durumları karşılayan sözcüklere isim (ad) denir.

• Her balığın, içinde yüzeceği, ayrı bir denizi vardı. (Oğuz Atay)
• Tarih her zaman sadece başarılıyı över. (Stefan Zweig)
• İnsanların en etkili silahı, içtenlik ve zekadır. (Halide Edip Adıvar)

İSİMLERİ ÜÇ GRUPTA İNCELEYEBİLİRİZ

• Varlıklara Verilişine Göre İsimler      : Özel isimler, Cins isimler   
• Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler   : Somut isimler, Soyut isimler
• Varlıkların Sayılarına Göre İsimler   : Tekil isim, Çoğul isim, Topluluk isimleri

I- VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER

1. Özel İsimler

⇒ Kendi türü içindeki tek bir varlığı karşılayan isimlerdir.

⇒ Özel isimlerin eşi benzeri yoktur ve büyük harfle yazılırlar.

Özel isimler şu şekilde sınıflandırılabilir:

Kişi (şahıs) ad ve soyadları: Mustafa Kemal Atatürk, Oğuz Atay, Adile Naşit,…

Hayvan isimleri: Maviş, Karabaş,…

Kıta, devlet, ülke, millet isimleri: Avrupa, Türkiye, Almanya, Türk, Roman,…

Bölge, şehir, ülke, köy, semt, cadde ve yer adları: Marmara Bölgesi, İstanbul, Ortaköy, Atatürk Caddesi, Afrika…

Dil, din ve mezhep adları: Türkçe, İngilizce, İslamiyet, Hristiyanlık, Sünni,….

Eser (kitap, dergi, gazete) isimleri: Sinekli Bakkal, Bilim Çocuk, Hürriyet…

Kurum, kuruluş isimleri: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Kızılay Derneği,…

Dağ, tepe, ova, yayla adları: Erciyes Dağı, Ayder Yaylası, Konya Ovası,…

Dikkat: Özel isimlere gelen iyelik, hal ve ekfiil ekleri kesme işaretiyle ayrılır: İstanbul’u, Türkiye’m, Mahmut’tur….

Ancak özel isimlere getirilen yapım ekleri, çoğul ekleri ve bunlardan sonra gelen ekler ayrılmaz: Adanalı, Handeler, Türk Tarih Kurumunun,…

2. Cins İsim (Tür İsmi)

⇒ Aynı türden varlıkların ortak adıdır.

• Kalem, defter, ağaç, elbise, kitap,köy….

Cinsi isimler cümledeki kullanımına göre özel isim olabilir.

Gül, annesine gülleri uzattı.

I- VARLIKLARIN OLUŞLARINA GÖRE İSİMLER isim (ad) konu anlatımı

1. Somut İsim

⇒Beş duyu organımızın en az birisiyle algılayabildiğimiz isimlerdir.

• Hava, su, rüzgar, ses, bulut, koku,sertlik,ağaç …

2. Soyut İsim

⇒Beş duyu organımızla algılayamadığımız, zihinde tasarlanan isimlerdir.

• Cesaret, yöntem, aşk, ceza, rüya, özlem, korkmak,….

Somut sözcükler bazen ek alarak soyut olabilir.

insan – lık ( insan somuttur, insanlık soyut)

III- VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1.Tekil İsim

⇒Tek bir varlığı ya da kavramı karşılayan sözcüklerdir.

• çiçek, sıra, öğrenci, kuş, ev,…

2. Çoğul İsim

⇒Aynı türden olan birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul anlam “-lar /-ler” ekiyle kazandırılır. 

• kuşlar, çantalar, okullar, yollar, telefonlar,saatler…

Dikkat: Çoğul ekleri isimlere çokluk anlamı dışında anlamlarda katar

• Bu sınıftan Ömer Seyfettinler neden çıkmasın? (benzerlik)
• Teyzemler birazdan burada olur. (soy, akrabalık, aile)
• Otuz yaşlarında bir adamdı. (yaklaşık)
• Yine dünyalar kadar işim var. (abartma)
• Kendileriyle görüşmek için randevu almalısınız. (saygı)

3. Topluluk İsimleri

⇒ Yapıca tekil, anlamca çoğul olan isimleridir.

⇒ Çoğul eki alabilirler. (ormanlar vb.)

• ekip, takım, orman, sürü, küme, millet, meclis, bölük, ordu, düzine, deste, grup, aile….

Dikkat: Bazı isimler, mecaz-ı mürsel (ad aktarması) yoluyla topluluk ismi olabilir.

• Bugün okul tatil. ( tekil isim)
• Okul bugün maça gitti. (topluluk ismi)

YAPILARINA GÖRE İSİMLER:

İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim

⇒ Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir.

⇒Çekim eki alabilirler.

• İnsan, sıra, gölge, dağ(lar), masa(da), ağac(ı)….

2. Türemiş isim

⇒ Yapım eki almış isimlerdir.

⇒ İsim ya da fiil kök ve gövdelerine getirilen yapım ekleriyle oluşturulur.

• kitaplık, tuzluk, gözlük, kulaklık, korkuluk, Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça,
  sanatçı, kiracı, yolcu, çaycı, Ankaralı, Konyalı, köylü, şehirli, vatandaş, yurttaş, geceleyin, akşamleyin, ikinci, dörder, yemek, eğlence….

3. Birleşik İsim

⇒ Birleşik isimler, en az iki kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.

Birleşik isimler farklı şekillerde yapılabilir:

• İki isimden oluşanlar: anneanne,…
• Belirtisiz isim tamlamasından oluşanlar: aslanağzı, fildişi….
• Yansıma sözcüklerden oluşanlar: çıtçıt, gırgır…
• Sıfat tamlaması biçiminde oluşanlar: akarsu, kırkayak…
• Çekimli iki fiilin kalıplaşmasıyla oluşanlar: çekyat, dedikodu
• Bir isimle bir fiilin ya da fiilimsinin birleşmesiyle oluşanlar: imambayıldı, cankurtaran…

İSMİN HALLERİ (ADIN DURUMLARI) 

İsimlere cümlede anlam kazandırabilmek için çeşitli eklerden yararlanılır. Bu ekler, ismin türünü değiştirmeyen sadece çeşitli anlamlar yükleyen çekim ekleridir.

1. Yalın Hâl 

⇒ İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir.

⇒Eki yoktur.

⇒Çoğul, iyelik ve bildirme eki alabilirler. 

Örnek: ev, okul, araba, şemsiye, akıl, anne(si), çiçek(ler), güzel(dir)…

2. Belirtme (Yükleme) Hâli

⇒ Büyük ünlü uyumuna göre isme getirilen “-ı, -i, -u, -ü” eklerinden biriyle yapılır.

⇒ “Neyi, kimi, nereyi” sorularına cevap verir.

⇒ Bu eki alan isimlerin cümlede belirtili nesne olarak kullanılmasını sağlar.

Örnek: hayat-ı, ev-i, okul-u, gül-ü,…

• Çocuk, çantasından kitabı çıkardı. ( Neyi çıkardı? ….. kitabı, belirtili nesne)

İsmin belirtme hal eki ile 3. tekil kişi iyelik eki birbirleriyle karıştırılmamalıdır. İsmin belirtme hali, fiile sorulan ” neyi, kimi, nereyi” sorularının cevabıdır. İyelik eki ise onların kime ait olduğunu belirten eklerdir. İsmin başına getirilen “onun” tamlayanı ile ya da “kimin, neyin” sorularıyla ayırt edilir. İyelik ekleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için “İyelik Ekleri” konusunu inceleyiniz.

Bana aldığın kalemi bulamıyorum. (neyi bulamıyorum? ….. kalemi = belirtili nesne, belirtme hali

Kalemi çok güzelmiş. ( kimin kalemi? Onun kalemi = Özne , 3. tekil iyelik eki)

3. Yönelme Hâli

⇒ “-a, -e” ekiyle yapılır.

⇒ Yüklemin yöneldiği ismi belirtir.

⇒ “Neye, kime, nereye” sorularına cevap verir. 

⇒ Cümlede yer-yön bildirdiğinde dolaylı tümleç görevindedir.

Örnek: ev-e, doktor-a, yol-a, soba-y-a…

• Ders çalışmak için kütüphaneye gitti. (nereye gitti? ….. kütüphaneye, dolaylı tümleç)

4. Bulunma Hâli

⇒ “-de, -da, -te, -ta” ekleriyle yapılır.

⇒ Eylemin gerçekleştiği yeri belirtir.

⇒ Cümlede yer-yön bildirdiğinde dolaylı tümleç görevindedir.

Örnek: ev-de, okul-da, sokak-ta, kent-te …

• Sizin balkonda yaşlı bir amca vardı. ( yer-yön bildirdiği için dolaylı tümleç)

Bulunma halindeki bir isim, zarf tümleci olabilir.

• Saat beşte evde ol. (Ne zaman? ….beşte, zarf tümleci)

Eklendiği ismi sıfatlaştırırsa yapım eki olarak kullanılır.

• Sınıfın en gözde öğrencisidir.

Bağlaç olan “de, da” ile hal eki olan “-de, -da” birbirine karıştırılmamalıdır.  Bağlaç olan “de” ayrı yazılır ve cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz. 

• Sabahları koşar da bana haber vermez. 

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli

⇒ “-dan, -den” ekiyle yapılır.

⇒ Eklendiği kelimeyi yer-yön bildirdiğinde dolaylı tümleç yapar.

⇒  Çıkma, ayrılma, uzaklaşma bildirir.

⇒ İsmin ayrılma hâli “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.

Örnek: bahçe-den, ev-den, okul-dan, sinema-dan,…

• Bu dağlardan, yemyeşil ovalardan uzaklaşıyorum sessizce. (nereden uzaklaşıyorum?…..dağlardan,….ovalardan, dolaylı tümleç)

Zaman ve sebep bildiren kelimelere geldiğinde eklendiği kelimeyi zarf tümleci yapar.

• Sabahtan yola çıkmışlar. (ne zaman?…..sabahtan, zarf tümleci)

Ayrılma durum eki belirtili isim tamlamalarında tamlayan eki “-ın-in” yerine kullanılabilir.

• Çocuklardan bazıları okula gelmemiş. (çocukların bazıları)

        Ayrılma hal eki cümlede farklı anlam ilişkileri kurabilir.

• Heyecandan yerinde duramıyor. (neden)
• Her şeye günden güne alışmaya başladım. (ikileme)
• Seninle birazdan buluşalım.
• Onun boyu benden uzun. (karşılaştırma)
• Sinemadan çıkınca bana haber ver. (ayrılma)