Varlıkları, kavramları ya da durumları karşılayan sözcüklere isim (ad) denir.
İSİMLERİ ÜÇ GRUPTA İNCELEYEBİLİRİZ
1. Özel İsimler
⇒ Kendi türü içindeki tek bir varlığı karşılayan isimlerdir.
⇒ Özel isimlerin eşi benzeri yoktur ve büyük harfle yazılırlar.
Özel isimler şu şekilde sınıflandırılabilir:
Kişi (şahıs) ad ve soyadları: Mustafa Kemal Atatürk, Oğuz Atay, Adile Naşit,…
Hayvan isimleri: Maviş, Karabaş,…
Kıta, devlet, ülke, millet isimleri: Avrupa, Türkiye, Almanya, Türk, Roman,…
Bölge, şehir, ülke, köy, semt, cadde ve yer adları: Marmara Bölgesi, İstanbul, Ortaköy, Atatürk Caddesi, Afrika…
Dil, din ve mezhep adları: Türkçe, İngilizce, İslamiyet, Hristiyanlık, Sünni,….
Eser (kitap, dergi, gazete) isimleri: Sinekli Bakkal, Bilim Çocuk, Hürriyet…
Kurum, kuruluş isimleri: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Kızılay Derneği,…
Dağ, tepe, ova, yayla adları: Erciyes Dağı, Ayder Yaylası, Konya Ovası,…
Dikkat: Özel isimlere gelen iyelik, hal ve ekfiil ekleri kesme işaretiyle ayrılır: İstanbul’u, Türkiye’m, Mahmut’tur….
Ancak özel isimlere getirilen yapım ekleri, çoğul ekleri ve bunlardan sonra gelen ekler ayrılmaz: Adanalı, Handeler, Türk Tarih Kurumunun,…
2. Cins İsim (Tür İsmi)
⇒ Aynı türden varlıkların ortak adıdır.
Cinsi isimler cümledeki kullanımına göre özel isim olabilir.
Gül, annesine gülleri uzattı.
1. Somut İsim
⇒Beş duyu organımızın en az birisiyle algılayabildiğimiz isimlerdir.
2. Soyut İsim
⇒Beş duyu organımızla algılayamadığımız, zihinde tasarlanan isimlerdir.
Somut sözcükler bazen ek alarak soyut olabilir.
insan – lık ( insan somuttur, insanlık soyut)
III- VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1.Tekil İsim
⇒Tek bir varlığı ya da kavramı karşılayan sözcüklerdir.
2. Çoğul İsim
⇒Aynı türden olan birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul anlam “-lar /-ler” ekiyle kazandırılır.
Dikkat: Çoğul ekleri isimlere çokluk anlamı dışında anlamlarda katar
3. Topluluk İsimleri
⇒ Yapıca tekil, anlamca çoğul olan isimleridir.
⇒ Çoğul eki alabilirler. (ormanlar vb.)
Dikkat: Bazı isimler, mecaz-ı mürsel (ad aktarması) yoluyla topluluk ismi olabilir.
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim
⇒ Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir.
⇒Çekim eki alabilirler.
2. Türemiş isim
⇒ Yapım eki almış isimlerdir.
⇒ İsim ya da fiil kök ve gövdelerine getirilen yapım ekleriyle oluşturulur.
3. Birleşik İsim
⇒ Birleşik isimler, en az iki kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.
Birleşik isimler farklı şekillerde yapılabilir:
İSMİN HALLERİ (ADIN DURUMLARI)
İsimlere cümlede anlam kazandırabilmek için çeşitli eklerden yararlanılır. Bu ekler, ismin türünü değiştirmeyen sadece çeşitli anlamlar yükleyen çekim ekleridir.
1. Yalın Hâl
⇒ İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir.
⇒Eki yoktur.
⇒Çoğul, iyelik ve bildirme eki alabilirler.
Örnek: ev, okul, araba, şemsiye, akıl, anne(si), çiçek(ler), güzel(dir)…
2. Belirtme (Yükleme) Hâli
⇒ Büyük ünlü uyumuna göre isme getirilen “-ı, -i, -u, -ü” eklerinden biriyle yapılır.
⇒ “Neyi, kimi, nereyi” sorularına cevap verir.
⇒ Bu eki alan isimlerin cümlede belirtili nesne olarak kullanılmasını sağlar.
Örnek: hayat-ı, ev-i, okul-u, gül-ü,…
İsmin belirtme hal eki ile 3. tekil kişi iyelik eki birbirleriyle karıştırılmamalıdır. İsmin belirtme hali, fiile sorulan ” neyi, kimi, nereyi” sorularının cevabıdır. İyelik eki ise onların kime ait olduğunu belirten eklerdir. İsmin başına getirilen “onun” tamlayanı ile ya da “kimin, neyin” sorularıyla ayırt edilir. İyelik ekleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için “İyelik Ekleri” konusunu inceleyiniz. |
Bana aldığın kalemi bulamıyorum. (neyi bulamıyorum? ….. kalemi = belirtili nesne, belirtme hali |
Kalemi çok güzelmiş. ( kimin kalemi? Onun kalemi = Özne , 3. tekil iyelik eki) |
3. Yönelme Hâli
⇒ “-a, -e” ekiyle yapılır.
⇒ Yüklemin yöneldiği ismi belirtir.
⇒ “Neye, kime, nereye” sorularına cevap verir.
⇒ Cümlede yer-yön bildirdiğinde dolaylı tümleç görevindedir.
Örnek: ev-e, doktor-a, yol-a, soba-y-a…
⇒ “-de, -da, -te, -ta” ekleriyle yapılır.
⇒ Eylemin gerçekleştiği yeri belirtir.
⇒ Cümlede yer-yön bildirdiğinde dolaylı tümleç görevindedir.
Örnek: ev-de, okul-da, sokak-ta, kent-te …
Bulunma halindeki bir isim, zarf tümleci olabilir.
Eklendiği ismi sıfatlaştırırsa yapım eki olarak kullanılır.
Bağlaç olan “de, da” ile hal eki olan “-de, -da” birbirine karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan “de” ayrı yazılır ve cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz.
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli
⇒ “-dan, -den” ekiyle yapılır.
⇒ Eklendiği kelimeyi yer-yön bildirdiğinde dolaylı tümleç yapar.
⇒ Çıkma, ayrılma, uzaklaşma bildirir.
⇒ İsmin ayrılma hâli “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.
Örnek: bahçe-den, ev-den, okul-dan, sinema-dan,…
Zaman ve sebep bildiren kelimelere geldiğinde eklendiği kelimeyi zarf tümleci yapar.
Ayrılma durum eki belirtili isim tamlamalarında tamlayan eki “-ın-in” yerine kullanılabilir.
Ayrılma hal eki cümlede farklı anlam ilişkileri kurabilir.