⇒ Cümlenin ögeleri, temel unsurlar (yüklem, özne) ve yardımcı unsurlardan (nesne, dolaylı tümleç, edat tümleci) oluşur.

ASIL ÖGELER

1.YÜKLEM

⇒ Yargı bildiren ögedir.

⇒ Cümlenin temel ögesidir.

⇒ Bulunması gereken ilk ögedir.

⇒ Kurallı cümlelerde sonda, devrik cümlelerde başta ya da ortada bulunur.

⇒ Tek sözcük ya da bir söz öbeği olabilir.

ÖRNEKLER

• Kontrolünü kaybeden araç bariyerlere çarpmış.
• Akşam saatlerinde sokaklar çok kalabalıktı.
• Her şey bıraktığım gibiydi.
• Madalya alanlardan biri de Naim Süleymanoğlu’ydu.
• Parkta oynayan çocuklar şen şakraktı.
• Dağların ardında vardı bir köy.
• Mahallede herkes onu sever ve sayardı.
• Murat Hoca, sakin bir insandı.
• Güvenmekti bütün suçum insanlığa.
• Hayatta gördüğüm en iyi insandı. 

⇒ Eksiltili cümlelerde yüklem bulunmaz.

• Ne dağlar, ne denizler…
• Karşımızda eşsiz bir manzara…

2. ÖZNE

⇒ Yargıyı üstlenen ögedir.⇒ Fiil cümlelerinde “işi yapan”, isim cümlelerinde ise “olan” durumundaki ögedir. ⇒ Özne hal eki almaz. ⇒ Bazı cümlelerde özne, cümlede yer almayıp, yüklemden çıkarılabilir. Bu tür öznelere “gizli özne” denir.

• Bugün çok yoruldun. ( yorulan kim? sen , gizli özne)

⇒ Özneyi bulmak için;     -fiil cümlelerinde “kim?, ne?”,     -isim cümlelerinde “olan kim?, olan ne?” soruları sorulur. ÖRNEKLER

• Annem, kardeşime sınavlarda başarılı olması gerektiğini hatırlatıyordu. (kim hatırlatıyordu?)
• Halk heyecan içindeydi. (heyecan içinde olan kim?)

UYARI

Özne, isim hal eklerini almaz, yalın haldedir. Ancak çokluk ve iyelik eklerini alabilir.

• Arabası iki gün önce bozulmuştu. (özne iyelik eki almış, yalın haldedir)
• Çocuklar, tarlada koşup oynuyor. ( özne çokluk eki almış, yalın haldedir)

⇒ Sözde özne, eylemden etkilenendir. Edilgen çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde görülür.

• Her geçen gün yeni gecekondular yapılıyor.
• Peyami Safa, yaşadığı dönemde çok eleştirilmiştir.

⇒ Örtülü özne, edilgen çatılı eylemlerde gerçekte eylemi yapan ama cümlede zarf tümleci görevi üstlenen sözcüklerdir.

• Fenerbahçe marşı, sanatçı Kıraç tarafından bestelendi. (fenerbahçe marşı sözde öznedir, cümlede işi yapanda “…….. tarafından” ifadesi ile hissettirilmiştir. Cümlede örtülü özne “……..tarafından” ifadesidir. Bu ifade “zarf tümleci” nin sorularına tam olarak karşılık gelmesede cümlede zarf tümleci görevinde kullanılmıştır.)

⇒ Meçhul özne (öznenin bulunmayışı), geçişsiz edilgen çatılı eylemler için söz konusu olan durumdur.

• Bu yoldan Trabzon’a iki saatte gidilir. (gidilen ne? cevap yok)

⇒ Özne, tek sözcük veya sözcük öbeği olabilir.

• Hepimiz büyük bir heyecanla gelmesini bekliyoruz. (zamir)
• Çoluk çocuk panayır başlayınca sokaklara çıktık. (ikileme)
• Tavırlarında gençliğin izleri vardı. (isim tamlaması)
• Karşıda küçük bir çeşme gelenleri selamlıyordu. (sıfat tamlaması)
• Mehmet Bey, bütün apartmanı ayağa kaldırdı. (unvan öbeği)
• Baklava ve kaymak birbirinden ayrılamaz. (bağlama öbeği)

YARDIMCI ÖGELER

1.NESNE

⇒ Cümlede yüklemin bildirdiği yargıdan etkilenen ögedir.     (Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.) ⇒ Ad cümlelerinde genelde nesne bulunmaz. ⇒ Yüklemi geçişli olan fiil cümlelerinde bulunur. ⇒ “kimi, neyi, nereyi, ne” sorularından birine yanıt verir. 

• Bu kadar cefayı hak etmedik. (neyi?)
• Dinlemedi hiçbirimizi, kendi kararlarını uyguladı. (kimi?)
• Bir gün boyunca Kadıköy’ü dolaştım. (nereyi?)
• Yemekten sonra birer kahve içtik. (ne?)

⇒ Bir cümlede nesne birden fazla olabilir.

• Hafta sonları arkadaşlarla beraber olmayı ve sinemaya gitmeyi severim.

⇒ Nesne tek sözcük ya da söz öbeği olabilir.

• Kendisini hiç beğenmiyordu. (zamir)
• İnsan her zaman doğruyu söylemeli. (adlaşmış sıfat)
• O an seni beni hiç tanımadı. (ikileme)
• Zamanlarının çoğunu kütüphanede geçiriyorlar. (isim tamlaması)
• Küçük çocuk, o geceyi anlatırken hep gülüyordu. (sıfat tamlaması)
• Telefonunu ve kitabını eline aldı. (bağlama öbeği)
• Yazdıklarını yayın evine göndermek istiyordu. (eylemsi öbeği)

⇒ Nesne, belirtili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayrılır.    a) Belirtisiz Nesne: ⇒ Yalın haldedir. ⇒ “Ne?” sorusuna cevap verir. ⇒ İşten etkilenen durumundadır. ⇒ Daima yüklemin hemen öncesinde yer alır.  

• Akşam yatmadan önce kitap okudum.  (ne okudum?)
• Hayırsever biri mahallede yiyecek dağıttı. ( ne dağıttı?)
• İyileşmek için ilaç kullanıyorum.  (ne kullanıyorum?)
• Bütün yıl dağdan kuru odun topluyormuş. (ne topluyormuş?)

Not: Özne ve belirtisiz nesne sorusu olarak “Ne?”yi kullandığımıza dikkat etmeliyiz. *Bunları karıştırmamak için cümlede, önce özne, sonra nesne bulunmalıdır.    

b) Belirtili Nesne:

 ⇒ İsmin –i hal ekini alır. ⇒ “Neyi? , Kimi?” sorularına cevap verir. ⇒ İşten etkilenen durumundadır. 

• Köyden aldığı yoğurdu, şehir pazarında sattı. (Neyi?)
• Lojmanın kapısını üst üste iki kez yaptırdı. (Neyi?)
• Ayağını yorganına göre uzat. (Neyi?)
• Çocukları dışarıdan çağırmanız gerekiyor. (Kimi?)
• Ahmet’i o günden sonra görmedim.  (Kimi?)

2.DOLAYLI TÜMLEÇ:

 ⇒ Yargıya “yönelme, bulunma, ayrılma” anlamı katan ögedir. ⇒ Cümlede “–e, -de, -den” hâl eklerini alarak, ⇒ “neye?, neyde?, neyden?,⇒ nereye?, nerede?, nereden?,⇒ kime?, kimde?, kimden?” sorularına cevap veren ögelerdir. 

• Yanına sessizce yaklaştı.  (Nereye yaklaştı?)
• Yıllar sonra asker arkadaşından telefon geldi. ( Kimden geldi?)
• Sabahları işe erken gelmeye başlamıştı. ( Neye başlamıştı?)
• Taştan su çıkarıyordu.  (Neyden çıkarıyordu?)
• Soranlara selam olsun!  (Kime selam olsun?)
• Atatürk Meydanı’nda bugün buluşuyoruz. (Nerede buluşuyoruz?)
• Aldıklarını arabanın bagajında unutmuş.  (Nerede unutmuş?)

Not: “-e, -de, -den” hal eklerini alan sözcükler, cümlede zaman, sebep ya dadurum bildirirlerse dolaylı tümleç değil, zarf tümleci olur. 

• Işıktan gözlerim kamaştı. (niçin? zarf tümleci)
• Işıktan rahatsız oldum. (neyden? dolaylı tümleç)

3.ZARF TÜMLECİ:

 ⇒ Yüklemin, durumunu, zamanını, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren ögelerdir. ⇒ “Ne zaman? , Nasıl? , Neden? , Niçin? , Nere(ye)? , Ne kadar?” sorularına cevap verirler. 

• Hiç konuşmadan içeri girdi. (nasıl?)
• Dün akşam evi sessizce boşalttılar. ( ne zaman? / nasıl?)
• Pencereye doğru yürüyüp dışarı baktı. (nereye?)
• Gökyüzündeki yıldızlar belli belirsiz parlıyordu. (nasıl?)

NOT: Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri vb.” sözcük­ler, yalın halde kullanıldığında zarf tümlecidir. An­cak bu sözcükler isimlere eklenen hâl eklerini aldıklarında zarf tümleci olmaz, cümlenin farklı bir ögesi olur.

• Ayşe, dışarıya çıkmıştı. (nereye çıkmıştı?) (dolaylı tümleç / yer tamlayıcısı)
• Öğretmen, içeriyi kontrol etti. (nereyi kontrol etti?) (nesne)
• Aşağı bakma sakın. (nereye bakma?) (zarf tümleci)

4.EDAT (İLGEÇ)  TÜMLECİ  

⇒ “ile, için vb. edatlarla kurulan; “ne ile? , kiminle? , niçin? , kimin için?” sorularına cevap verebilen edat gruplarına edat tümleci denir. ⇒ Bazı kaynaklarda, edat tümleci diye bir tümleç olmadığı, bunların zarf tümleci olarak alınması gerektiği bildirilmiştir. 

• Okuluna bazen otobüsle gidiyor. (ne ile?)
• Bu sorunları annesiyle çözmeli. (kim ile?)
• Bu güzel şiiri senin için yazmış. (kimin için?)

  Sabaha kadar  uyuyamadım. Zarf T………….…………..Y. (Burada kadar edatı kullanılmasına rağmen, zaman ifade ettiği için “Sabaha kadar”: Zarf Tümlecidir. Deniliyor)