Fantastik Sanattan Sürrealizme

Fransız oyun yazarı, oyuncu, yönetmen ve şair olan Antonin Artaud “Sürrealizm, bir stil değildir. Kendine dönen bir zihnin çığlığıdır.” demiştir. Resimden heykele, seramikten modaya şiirden romana kadar pek çok sanat dalı bu akımdan etkilenmiştir. Zihnin derinliklerinden, bilinçaltından, rüyalardan ve hayallerden yola çıkarak beslenen bir akım olan sürrealizm gerçekte nedir?

Sürrealizm ’in kelime anlamı ‘‘gerçeküstücülük” tür. Ama bu noktadan yola çıkıp sürrealizmin, ‘‘gerçek dışı’’, ‘‘gerçeklik karşıtı, realitenin zıttı’’ gibi anlamlara sahip olduğunu söylemek doğru olmaz. Çünkü Sürrealizm gerçeklik karşıtı değildir, gerçekliği de içinde barındırır ama asıl olarak gerçeğin insanlar ve bilinçaltı üzerindeki farklı yansımalarını ele alır.¹

Bu noktada psikanalizden aldığı etkiler ön plana çıkar.

Bu noktada psikanalizden aldığı etkiler ön plana çıkar. ‘‘Rüya, bilinçdışı, bilinçaltı’’ gibi konularla ilgilenir ve bunların Sürrealizm ’deki yeri ve önemi de büyüktür. Bilinçaltının ortaya çıkarılması gerektiğini düşünürler. Toplumdaki ‘‘kurallar’’, ‘‘ yasalar’’, ‘‘ahlaki değerler’’, ‘‘dinler’’ gibi etkenlerin oluşturduğu kuralcı ve baskılayıcı sistemden dolayı çeşitli duygu ve düşüncelerin bastırıldığını ve bu bastırılmışlığın bilinçdışı ve bilinçaltı seviyesinde farklı yansımalarla ortaya çıktığını savunurlar. ²

Sürrealizm gerçekte nedir?

Sürrealizm, ruh hastalıkları ilminin, bilhassa Viyanalı psikiyatrist Sigmund Freud’dan başlayarak gelişen psikanalizin verilerine dayanan bir sanat görüşüdür. O zamana kadar gelmiş geçmiş bütün okullar eşya arasında görülen münasebetler üzerine düşünülen ifade imkânları arayarak kurulmuştu. Sürrealizm de aynı şeyi başka yoldan yapıyordu: benlik yolundan, insan ruhu yolundan, şuurlu olmayan âlem yolundan. Sürrealizm sanatına göre insan duygularıyla dış dünyayı idrak eder anlar ama dış dünya hakkındaki idraki somut bir gerçekliğin ifadesi değildir. O dünyayı, kendi de farkında olmadan insan kendi içinde yeniden kurar.

İşte Sürrealist sanatın vazifesi bu iç âlemi dışarıya vurmaktır. Şuur altını boşaltmaktır. Bunun yolu, akıl ölçüleriyle değil, aksine, delilik ölçüleriyle, rüya haliyle, ruh hastasının düşüşünü izleyerek elde edebilir.³

Sürrealizm ’in sanata girmesine gelince; sanatta sürrealizm Dadaizm, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Avrupa’da yaşanan manevi çöküşü, sanatta yaşandığını ilan ettiği çöküşe bağlamış, sanatın uygarlaştırıcı görevini yerine getirmekte başarısız olduğunu iddia etmiştir. Dadaistler, sanat konusunda hayal kırıklığı içindeydiler. Hatta sanatın öldüğünü düşünüyorlardı. Çünkü sanat insanlığı başarısızlığa uğratmıştır. Yani insanileştirici etkisi olmaksızın sanat sanat değildir.⁶

Sürrealist sanat hareketinin ilk tohumları

Sürrealist sanat hareketinin ilk tohumları fantastik sanatta yer almaktadır. Fantastik sanatın kökenleri ise, romantik akıma, barok döneme, aydınlanma dönemi ve cennet cehennem tasvirlerinin yer aldığı Rönesans’a kadar uzanmaktadır. Fantastik sembollerin sanatta kullanımının izlerine tarihin ilk çağlarında yer alan en eski mitoloji olan mısır mitolojisinde de rastlanmaktadır. Bu ifade stili her çağda farklı bir form ve role bürünerek, sanat akımları içinde baskın bir faktör olmuştur ve yazı aracılığıyla anlatılmaya, resim aracılığıyla görselleştirilmeye devam etmiştir.

‘’Düşlerin resimle anlatılması, yüzyıllar boyunca tekrarlana gelmiş ve zaman zaman her birine mitolojiler ya da dinler sahip çıkmış olsa da, gücünden hiçbir şey yitirmeyen fantezi, simgecilik, ima, büyü ve çılgınlıklar sayıca zenginleşmeyi, bollaşmayı sürdürmüşlerdir.”⁴

Başkaldırı

Şu durumda sürrealizm sanat akımı ya da sanatta sürrealizm nasıl ortaya çıkmıştır? Bu soruya açıklık getirmeden önce sürrealizmin ilk ayak sesleri olan ‘Dadaizm’den bahsetmek gerekir. Dadaizm sürrealizmin bir alt türevi ya da öncüsü diyebiliriz. 19.yy’ın sonları ve 20.yy’da dünyanın genel haline bakıldığında sanayileşme süreci, bu durumun getirdiği çeşitli yenilikler, teknikler, bilim alanındaki ilerlemeler, bu dönemde insanlık tarihinin en büyük savaşlarının, yıkım ve kaosun yaşandığı dolayısıyla da toplumlar üzerinde psikolojik, sosyolojik ve kültürel açıdan birçok alanda kırılma noktaları yaşandığı gözlemlenebilir. Bu kırılmalar zaman zaman çeşitli alanlar üzerinde devrimsel bir etki yaratma niteliğinde meydana gelmiştir ve bazıları bir nevi başkaldırı gibi bir anlam kazanmıştır.

Dada ve Dadaizm

İşte bu her anlamda gerilimi yüksek olan dönemde diğer birçok alan gibi sanat alanı da etkilenmiştir. Dönemin getirdiği çeşitli nedenlerden ötürü eleştirmek ve başkaldırmak gibi amaçlarla farklı hedeflere sahip olarak meydana gelmiş birçok akımla karşılaşırız. Bu akımlardan biri; daha sonraları ortaya çıkacak olan Sürrealizm için bir nevi temel oluşturduğunu, ortam hazırladığını varsayabileceğimiz ‘‘Dada’’ veya ‘‘Dadaizm’’dir. I. Dünya Savaşı dolaylarında başlamıştır. Anti-sanat, anti-burjuva, anti-savaş gibi protest yaklaşımlara sahiptir.

Kapitalizm

Kapitalizm, burjuva sınıfının sahip olduğu rahat, konformist, milliyetçi ve kolonici yaklaşımlar gibi nedenleri savaşın oluşma nedenleri arasında görmüş ve bu durumu eleştirmişlerdir. Aynı zamanda sanatta yıllar boyu oluşmuş ve yerleşmiş olan geleneksel estetik anlayışlarını da reddetmişlerdir. Görsel sanatlar dışında, edebiyat, grafik tasarım, tiyatro, müzik, şiir gibi farklı alanlarda üretilmiş eserlerde de Dada’nın etkileri görülmektedir. Bu akımın etkilerinin sanat üzerinde protest, agresif ve şiddet içerikli davranışlar sergilediği düşünülmektedir. Her ne kadar Dada akımının edebiyat, resim, heykel gibi sanat dalları üzerinde etkileri görülmüş olsa da bazı sanat tarihçilerine göre Dadaizm bir sanat hareketi olmanın ötesinde daha çok politik yaklaşımları olan bir harekettir. ⁵

Dadaizm, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Avrupa’da yaşanan manevi çöküşü, sanatta yaşandığını ilan ettiği çöküşe bağlamış, sanatın uygarlaştırıcı görevini yerine getirmekte başarısız olduğunu iddia etmiştir. Dadaistler, sanat konusunda hayal kırıklığı içindeydiler. Hatta sanatın öldüğünü düşünüyorlardı. Çünkü sanat insanlığı başarısızlığa uğratmıştır. Yani insanileştirici etkisi olmaksızın sanat sanat değildir. ⁶

Tristan Tzara’ya göre Dada

Akımın kurucularından Fransız şair ve yazar olan Tristan Tzara’ya göre Dada, “Bir protesto ’dur; yıkıcı bir eylemdir. Mantığın yerle bir edilmesidir; işte Dada budur. Belleğin, arkeolojinin geleceğin yıkımıdır. Dada özgürlüktür. Çarpışan renklerin zıtların birliğinin, grotesk şeylerin, tutarsızlıkların ifadesi; kısacası yaşamın kendisidir.  Bu akım sürrealizmin temel taşlarını oluşturmuştur. Sürrealizm ve Dadaizm ile arasında keskin değil akışkan bir geçiş bulunmaktadır. Sürrealizm o zamana kadar var olmayan bir insan gerçekliğini yaratmak istemiştir ve bunun için öncelikle bu gerçekliğin sorgulanması gerektiğini savunmuştur. Bu noktada Dadaizm akımının akılcılığı ve mantığı yok saydığı düşünülürse sürrealizmin akıl dışı olan ile yeni bir gerçeklik bulma isteği ile Dadaizm ile farklılık göstermiştir.⁷

Sürrealizm gerçekte nedir ve Sürrealistler

Sürrealist manifesto 1924’te yayımlanmıştır. Bu manifesto, Sigmund Freud’un etkisi altında kaleme alınmıştır ve çevresine fikirleriyle büyük bir etki yapan Andre Breton’a aittir.⁸ Sürrealist bildirge’ nin özü üç sözcükle özetlenebilir. Özgünlük, aşk ve akıl dışılık.⁹ Sürrealistler ‘ilkel’ kültürlerin sanatlarından etkilenmiştir.

Kızılderili sanatlar gibi etnik sanatın daha değişik ve gizli türlerini o sırada yeni ‘keşfedilmiş’ olan ve ‘rasyonel’ kalan Afrika heykellerine tercih etmişlerdir. Aynı zamanda o dönemde değersiz oldukları düşünülen çocukların, delilerin, öğrenim görmemiş sanatçıların ve ruhani ortamların sanatlarını takdir etmişlerdir. Batı toplumlarının bu sınırlamasız ve spontane sanat biçimlerinden öğrenecekleri çok şey olduğunu düşünmüşlerdir^.10

Andre Breton, Louis Aragon, Paul Eluard

Edebiyat alanında ortaya çıkan sürrealizmin bu akımdaki temsilcileri başta Andre Breton olmak üzere Louis Aragon ve Paul Eluard’tır. Edebiyat alanındaki sanatçılar, sürrealist bir dil oluşturmak için başta otomatik yazı yöntemini kullanmışlardır. Bu yöntem yazarın belirlenmiş bir konu olmaksızın, sanatçının hızlıca ilk aklına gelenleri yazmasını gerektirmektedir. Hızlı yazmanın kıstası olaraksa yazarken akılda kalmayacak biraz çabuklukla yazmak kıstas alınmıştır.

Sürrealizm gerçekte nedir? Kurallar ve normlar

Otomatik yazı yönteminde başta imla kuralları olmak üzere hiçbir kural uygulanmaz çünkü bu kurallar bilinçaltının kağıda aktarılmasında aksaklığa sebep olmaktadır. Bir diğer kural yazarın yazımı kesintiye uğrasa dahi aklına gelen ilk harf ile yazmaya devam etmesini öngörmektedir. Bunun dışında mizah kullanımı da sürrealizmin edebiyat alanında önem verilen bir diğer olgudur.

Mizahın tüm kural ve normları kıran alaycı yapısı, sürrealist yazarların bu kuralı benimsemelerine sebep olmuştur. Bunun dışında rüya, hayal, fantezi dünyalarının sürrealistlerce harikulade olarak adlandırılan yapısı da yazım tekniğinde mantık ve akıl öğelerinin kırılmasında kullanılmaktadır. Sarhoşluk, delilik, uyuşturucu bağımlıları edebiyatın konusu olmuştur. Onlara bu çılgın olma hali sürrealistlerin aklın denetimini kırmada kullandıkları bir yöntemdir.

Mantıksal yaklaşımdan uzak

Çocuk dönemine de oldukça önem veren yazarlar, çocukluk dönemine duyulan özlemle ilgili yazılar kaleme almışlardır. Bunun altında yatan sebep ise bireyin yaşadığı sıkıntıların avuntusunu çocukluk döneminde bulması ve insanın hayatının en özgür dönemi olduğu kabul edilmesidir. Tüm bunları kaleme alırken her türlü mantıksal yaklaşımdan uzak durmuşlar ve okuyucuya bir okuduklarının bir düş olduğuna inanması için çaba göstermişlerdir. ¹¹

Bu akımın ünlü ressamları ise Hans Arp, Maz Ernst, Joan Miró Ferra, Andre Masson, Rene Magritte, Yves Tanguy, ve hayli isim yapan Salvador Dalí’ yi sayabiliriz. Edebiyatta bu akımdan etkilenen yazar ve şairlere gelince; Andre Breton, Luis Aragon, Paul Eluard, Philippe Soupault, Rene Char, P. J. Jouve, Pierre Reverdy, Robert Desnos, Antonin Arnaud, Raymond Queneau, Arthur Cravan’ sayabiliriz. Bizde bu akım daha çok şairleri etkisi altına almıştır. Cemal Süreyya, Sezai Karakoç ve İlhan Berk bu akımdan etkilenen şairlerimizdendir.

Sürrealizm gerçekte nedir? Kaynaklar:

1-Büyüktaşcıyan, Liza, Fantastik ve Sürrealizmin Görsel İletişimle İllüstrasyona Yansımaları, Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Görsel İletişim Tasarımı 2016 S: 28-Gerçeküstücülük, https://tr.wikipedia.org/wiki/Ger%C3%A7ek%C3%BCst%C3%- BCc%C3%BCl%C3 %BCk

2-Büyüktaşcıyan, Liza, Fantastik ve Sürrealizmin Görsel İletişimle İllüstrasyona Yansımaları Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Görsel İletişim Tasarımı, 2016 S: 29-30- Sürrealizm, https://en.wikipedia.org/wiki/Surrealism -‘Sürrealizm nedir?’, Canan Yıldırım. http://www.bilgiustam.com/surrealizm-nedir/

3-Ağsakallı Mehmet S. Sürrealizm Akımının Afiş Tasarımına Etkisi ve Uygulama Örnekleri Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Güzel Sanatlar Yüksek Lisans Tezi 2014 Erzurum S:32-Zahir Güvemli, Sanat Tarihi, Varlık Yayınları, 2000 İstanbul

4-Özer G onca Gül, Sürrealizm Bağlamında Moda Marka Sanat İlişkisi Altınbaş Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Ve Tasarım Ana Sanat Dalı Yüksek Lisans Tezi İstanbul 2018 S:24- Passeron, R. Sürrealizm Sanat Ansiklopedisi Remzi Kitabevi 1996 İstanbul

5-Büyüktaşcıyan, Liza, Fantastik ve Sürrealizmin Görsel İletişimle İllüstrasyona Yansımaları Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Görsel İletişim Tasarımı, 2016 S: 30-31 ‘Origins of Surrealismhttp://www.arthistoryarchive.com/arthistory/surrealism/ Origins-ofSurrealism.html

6-Çanğa Elif, Sinema-Resim İlişkisi Bağlamında Sürrealizm ve Luis Bunuel Sineması Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sinema ve Televizyon Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi 2016 Ordu, S: 8 -Kuspit Donald, Sanatın Sonu, Metis Yayınları, 2006 İstanbul

7-Çanğa Elif, Sinema-Resim İlişkisi Bağlamında Sürrealizm ve Luis Bunuel Sineması Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sinema ve Televizyon Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ordu 2016 S: 10

8-Şoher Başak, Moda Tasarımı Eğitiminde Sürrealizm Sanat Akımının Öğrencilerin Yaratıcılıklarına Etkisi Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Ana Bilim Dalı Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitim Bilim Dalı Yüksek Lisansı 2012 Ankara s:31- Turani, A. (1995). Dünya Sanat Tarihi. 5.Baskı İstanbul Remzi Kitapevi

9-Şoher Başak, Moda Tasarımı Eğitiminde Sürrealizm Sanat Akımının Öğrencilerin Yaratıcılıklarına Etkisi Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Ana Bilim Dalı Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitim Bilim Dalı Yüksek Lisansı 2012 Ankara s:31- Edgü, F. İstanbul’da Bir Sürrealist Salvador Dali (Gerçeküstücülük ve Dali). 2008 İstanbul: Kitap Yayınevi Ltd. Şti.

10-Çanğa Elif, Sinema-Resim İlişkisi Bağlamında Sürrealizm ve Luis Bunuel Sineması Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sinema ve Televizyon Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ordu 2016 S: 10-11- Choucha Nadia, (1992) Surrealism and the Occult, Destiny Books, Rochester

11-Çanğa Elif, Sinema-Resim İlişkisi Bağlamında Sürrealizm ve Luis Bunuel Sineması Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sinema ve Televizyon Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ordu 2016 S: 17-18 Yvonne, S. “Gerçeküstücülük” (Çev. Yeşim Karatay) İletişim Yayınları 1991, İstanbul